Azərbaycan Xalçaçiliği: Əl İşindən Əbədiyyətə / Samirə Yusifova

Xalçanın səssiz dili

Azərbaycan xalçası — ipəkdə gizlənmiş tarix, rənglərə hopmuş tale, ilmə-ilmə toxunmuş sevgi və səbr hekayəsidir.

Nənələrimizin dua ilə başladığı, göz yaşı ilə ilmələdiyi xalçalar bu torpağın yaddaşıdır. Biz xalça toxumuruq, əslində biz duanı ilmələyirik, zamanla danışırıq. Hər bir naxış, hər bir buta bir əhvalatdır. Təkcə ayağın altına sərilən bir parça deyil xalça — o, millətin şərəfidir, kimliyidir, mədəniyyətidir.

Nənəmin ilmələri-Uşaqlığımda nənəm evin bir küncündə xalça toxuyardı. Onun barmaqları ilmə üzərində nə qədər ustalıqla gəzir, ipi çəkəndə sanki zamanı da çəkirdi özü ilə. “Bu butanı düz qoy, yadına düşəcək,” — deyirdi. Nə vaxtsa bu sözlərin mənasını anlamadım. Ta ki illər sonra Qarabağdan gələn bir qadının əli ilə toxuduğu köhnə bir xalçaya baxanda, o buta mənə nənəmin gülüşünü xatırlatdı. Xalçalar unutmurmuş…

Rənglərin sirri

Xalçanın hər rəngi danışır:

🔹 Qırmızı — qan demək deyil, sevgi və enerji deməkdir.

🔹 Göy — səmanın ümididir.

🔹 Yaşıl — həyatın, baharın nəfəsidir.

🔹 Sarı — bəzən qürbət, bəzən xatirə.

Bunlar sadəcə rəng deyil, ruh halıdır. Xalça sənəti bəzək deyil, psixoloji özünütəqdim formasıdır. Xalq öz ağrısını, sevincini, dualarını xalçaya hopdurur.

Hər bölgə bir dastan-Təbrizdə toxunan xalçalar zərifliyi ilə fransız ipəyini utandırar, Qubanın geometrik kompozisiyaları bir riyaziyyat kitabı qədər dəqiqdir. Qarabağ xalçalarında isə savaşla yanaşı, sülh, gözəllik və məğrurluq yaşayır. Bir xalça — bir millət dastanı.

Zamanı saxlamaq mümkündürmü?

Dünyada çox az sənət var ki, həm praktiki, həm estetik, həm də mənəvi anlam daşısın. Xalça bunların hamısıdır. Bu səbəbdən, UNESCO bu sənəti bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi kimi tanıyıb.

Bu bizim üçün sadəcə status deyil. Bu, nəsildən-nəslə keçən əmanətin möhürüdür.

Samirə Yusifova Şəki Xalq Tətbiqi Sənəti Muzeyi-elmi işçi

TÜRKÇE ÇEVİRİSİ

Halıların Sessiz Dili

Azerbaycan halısı — ipeğe saklanmış bir tarih, renklere sinmiş bir kader, ilmik ilmik dokunmuş bir sevgi ve sabır hikâyesidir.

Ninelerimizin dualarla başladığı, gözyaşlarıyla ilmiklediği halılar bu toprağın hafızasıdır. Biz halı dokumuyoruz aslında — dua ilmikliyoruz, zamanla konuşuyoruz. Her motif, her “buta” bir hikâyedir. Halı sadece ayağımızın altına serilen bir parça değil; o, milletin onurudur, kimliğidir, kültürüdür.

Ninemin İlmikleri
Çocukluğumda ninem evin bir köşesinde halı dokurdu. Parmakları ilmiklerin üzerinde öyle bir ustalıkla dolaşırdı ki, ipi çekerken sanki zamanı da kendine çekiyordu.
“Bu butayı düzgün yerleştir, bir gün hatırlarsın,” derdi.
O sözlerin anlamını o zamanlar kavrayamamıştım. Ta ki yıllar sonra Karabağ’dan gelen bir kadının eliyle dokunmuş eski bir halıya bakarken… O buta, bana ninemin gülüşünü hatırlattı. Meğer halılar unutmuyormuş…

Renklerin Sırrı

Her halı rengi konuşur:

🔹 Kırmızı — kan değil, sevgi ve enerjidir.
🔹 Mavi — gökyüzünün umududur.
🔹 Yeşil — hayatın, baharın nefesidir.
🔹 Sarı — bazen gurbet, bazen hatıradır.

Bunlar sadece renk değil, birer ruh halidir. Halıcılık sanatı bir süsleme değil, psikolojik bir kendini ifade etme biçimidir. Halk, acısını, sevincini, dualarını halıya işler.

Her Bölge Bir Destan
Tebriz’de dokunan halılar zarafetiyle Fransız ipeğini utandırır; Kuba’nın geometrik kompozisyonları bir matematik kitabı kadar kesindir. Karabağ halılarında ise savaşla birlikte barış, güzellik ve gurur da yaşar.
Bir halı — bir milletin destanıdır.

Zamanı Durdurmak Mümkün mü?

Dünyada çok az sanat vardır ki hem işlevsel, hem estetik, hem de manevi anlam taşısın. Halı sanatı bunların hepsini bir arada barındırır. Bu yüzden UNESCO, bu sanatı insanlığın somut olmayan kültürel mirası olarak tanımıştır.

Bu bizim için sadece bir unvan değil; nesilden nesle aktarılan bir emanetin mührüdür.

Samirə Yusifova Şeki Halk Uygulamalı Sanatlar Müzesi – Bilimsel Araştırmacı